Урметан

Дар водии зебоманзари Зарафшон, дар оғӯши кӯҳҳои сарбафалаккаши ноҳияи Айнӣ, деҳае ҷой дорад бо номи Урметан — ки на танҳо як маҳалли зист, балки рамзи таърих, фарҳанг ва рӯҳи пойдори тоҷикон аст. Таърихи ин сарзамин ҳазорсолаҳо қафо меравад ва реша дар давраҳои пеш аз милод дорад.

«Урметан» — номи қадимӣ ва пурмаънои як деҳа дар ноҳияи Айнӣ (вилояти Суғд) мебошад. Тибқи таҳқиқоти забоншиносону таърихшиносон, ин ном решаҳои суғдӣ ва форсии бостон дорад. Дар бораи маънои он чанд фарзия вуҷуд дорад:

1. Аз решаи суғдии «ур» — ба маънои «наздик» ё «зери» ва «метан / митан» — ба маънои «кӯҳ» ё «баландӣ».

Пас, «Урметан» метавонад маънои «зери кӯҳ» ё «наздики кӯҳ» дошта бошад.

2. Баъзе муҳаққиқон «ур»-ро шакли қадимаи калимаи «оҳан» медонанд ва «метан»-ро ба маънои «ҷой», яъне «ҷои оҳан». Ин фарзия бо воқеият мувофиқ аст, зеро атрофи Урметан бой аз маъданҳои кӯҳӣ мебошад.

3. Тибқи ривояти мардумӣ, «Урметан» маънои «диёри зебоён» ё «замини муқаддас» дорад — аз он ҷиҳат, ки замини деҳа ҳамеша сабзу пуроб буда, мардумаш меҳрубону меҳмоннавозанд.

«Урметан» — номи суғдии қадим буда, эҳтимол маънои «ҷойи зери кӯҳ» ё «замини кӯҳӣ»-ро дорад.

Ин ном худ гувоҳи он аст, ки деҳа аз замонҳои бостон ҳамчун маркази ҳаёт, меҳнат ва фарҳанг шинохта мешуд.

Бозёфтҳои бостоншиносӣ собит менамоянд, ки Урметан яке аз маҳалҳои қадимтарини водии Зарафшон аст. Аз мавзеҳои Эматк ва Устообид пораҳои зарфҳои сафолӣ, ҳайкалчаҳои гилин, чок-табарҳо, сангнавиштаҳо ва тангаҳои нуқрагини асрҳои III–I пеш аз милод ёфт шудаанд.

Ин бозёфтҳо шаҳодат медиҳанд, ки Урметан дар замонҳои куҳан на танҳо макони зист, балки маркази мазҳабӣ ва фарҳангии суғдиён будааст. Эҳтимол дар ин мавзеъ маъбадҳои хурд ва ҷойҳои парастиш вуҷуд доштаанд, ки мардум дар онҳо унсурҳои табиатро эҳтиром мекарданд.

Дар таҳқиқу шинохти таърихи Урметан саҳми муҳаққиқ ва омӯзгори ватанӣ Шамсиддин Қулов назаррас аст. Ӯ зиёда аз панҷоҳ бозёфти бостониро ҷамъоварӣ намуда, онҳоро ба донишмандон ва осорхонаҳо пешниҳод кардааст. Аз ҷумла, «Бути меҳр», тангаҳои суғдӣ, навиштаҷоти қадим, порчаҳои сафолӣ ва муҷассамаи зан, маҳз бо талоши ӯ ёфт шудаанд.

Кори ӯ собит намуд, ки Урметан яке аз марказҳои қадимтарини фарҳанг ва маърифат дар Суғд ба ҳисоб меравад.

Деҳаи Урметан имрӯз низ монанди як осорхонаи зинда аст. Дар он ёдгориҳои зиёде боқӣ мондаанд, ки ҳар кадом қиссаи хоси худро доранд:

Сари қалъа — қароргоҳи ҳокимони Фалғар, ки аз он тамоми водӣ дида мешуд;

Тупхонаи Тевар (Боғи Ғалаба) — ёдгори бахшида ба шаҳидони Ҷанги Бузурги Ватанӣ;

Сари Гунбазм — макони идҳо ва ҷамъомадҳои мардум;

Мазори Шайх Абулқосими Гургонӣ — орифи маъруф, ки соли 2011 бо ташаббуси Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз нав обод гардид;

Мазори Хоҷа Лайле ва Хоҷа Шамс — ҷойҳои зиёрати мардум;

Масҷидҳои қадимаи Лангар, Сарчашма ва Исковат — намунаҳои нодири меъмории мардумӣ аз асрҳои XIX.

Мардумони Урметан аз қадим бо меҳнатдӯстӣ, ҳунармандӣ ва меҳмоннавозӣ шинохта шудаанд. Дар деҳа то имрӯз расму оинҳои миллӣ — Наврӯз, Меҳргон, Сада ва арӯсии анъанавӣ бо шукӯҳ таҷлил мегарданд.

Аз ҳунарҳои мардумӣ гулдӯзӣ, кулолгарӣ, оҳангарӣ, дӯзандагӣ, сабадбофӣ ва кӯрпачадӯзӣ бештар маъмуланд. Занони деҳа бо зебосозии либосҳои миллӣ ва тоқидӯзӣ машҳуранд, мардон бошанд, дар сохтани асбобҳои рӯзгор ва ҳунари сохтмон таҷрибаи воло доранд.

Дар даврони Истиқлоли давлатӣ, симои Урметан куллан дигар шуд. Бо ташаббуси мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии ноҳия ва саҳми сокинон корҳои зиёди ободонӣ анҷом ёфтанд:

Беморхонаи минтақавӣ бо таҷҳизоти муосир сохта шуд;

Қасри фарҳанг, мактабҳои нав, китобхонаҳо ва роҳҳои асфалтпӯш бунёд гардиданд;

Лавҳаи ёдгорӣ ба хотираи қурбониёни ҷанг (2011) ва пайкараи шоири халқӣ Қутбӣ Киром (2012) қомат афрохтанд.

Хатҳои обёрӣ ва барқ, масҷидҳои ҷадид, пули болои сойҳо ва манбаъҳои оби ошомиданӣ низ навсозӣ шуданд.

Имрӯз Урметан бо рӯҳи созандагӣ ва фарҳангсолорӣ пеш меравад. Наслҳои нав бо ифтихор аз гузашта, арзишҳои миллӣ ва таърихиро идома медиҳанд.

Урметан — гаҳвораи таъриху фарҳанг, диёри меҳр ва меҳнат аст.

Ин деҳаи кӯҳистонӣ шоҳиди зиндаи тамаддуни Суғд буда, то имрӯз пайванди гузашта ва имрӯзро нигоҳ доштааст. Ҳар санг, ҳар мазор ва ҳар гӯшаи он аз таърихи азими миллат ва рӯҳи пояндаи тоҷикон қисса мекунад.

Урметан — танҳо як деҳа нест, балки қиссаи зиндаи фарҳанг, хотираи миллат ва оинаи ҳувияти тоҷикон мебошад.