Мадм

Мадм — гаҳвораи тамаддуни кӯҳан ва муқовимати миллӣ дар водии Зарафшон

Мавзеи Мадм, воқеъ дар ҳошияи ҷанубу шарқии водии Зарафшон, на танҳо як маҳалли зисти кӯҳистонӣ, балки ҳамчун шоҳиди зиндаи таърихи тӯлонии миллати тоҷик шинохта мешавад. Бо таърихи беш аз 2500‑сола, нақши муҳиме дар ташаккули давлатдории қадим, муборизаҳои озодихоҳона ва ҳифзи мероси фарҳангӣ дошта, Мадм то имрӯз ҷойгоҳи махсус дар таҳқиқоти бостоншиносӣ ва таърихнигории тоҷикӣ дошта, намунаи барҷастаи таърих, табиат ва фарҳанг мебошад.

Мадм дар доманаҳо ва кӯҳсорҳои водии Зарафшон, ноҳияи Айнӣ ҷойгир аст. Ҳудуди деҳа бо кӯҳҳои печида, дараҳои аз ҳар тараф бо сабзина ва боғҳо фаро гирифта шуда, ҳавои тозаи кӯҳӣ, шамолҳои шаффоф ва обҳои чашмаҳои сарсабзаш унсурҳои муҳими табиии ин маконанд.

Вегетация ва биҳишти наботот: дарахтони мевадиҳанда (олуча, себ, нок), буттаҳои ороишӣ, гулҳои кӯҳӣ, алафҳои шифобахш;

Ҳайвонот: гӯшту паррандаҳои маҳаллӣ — гўсфанд, буз, гов ва асабҳо; таҷрибаҳои чарогоҳҳо дар фаслҳои тобистон, дар баландкӯҳ чарогоҳҳо ба вуҷуд меоянд;

Нақши чашмасорон дар таъминоти оби нӯшокӣ ва обёрӣ; манбаъҳои об тоза ва чашмасорон бо муҳити атрофашон бо оҳанги сабзи табиӣ ва сангҳои кӯҳӣ як ҷараёни оромбахш доранд;

Фаслҳои зебоии ягона: баҳор бо гулҳои кӯҳӣ ва баргҳои нозуки нав; тобистон бо рангҳои гуногуни сабз ва намнок; тирамоҳ бо баргҳои заррин; зимистон бо барф ва сокитии пурра.

Ин муҳити табиӣ ба рушди зиндагии чорводорону деҳқонон, ҳунармандон ва мардумони маҳаллӣ ва ба эҳсоси дӯстӣ бо табиат мусоидат мекунад.

Мадм дар асрҳои миёна ҳамчун маркази маъмурии давлати маҳаллии Буттамон шинохта мешуд. Ин давлати маҳаллӣ, ки бархе равонаҳояш бо Панҷакенти қадим иртибот дошт, дорои сохторҳои сиёсии мустақил, иқтисоди асосан кишоварзӣ ва чорводорӣ ва қувваҳои мудофиавӣ буд.

Мадм, ҳамчун маркази маъмурӣ, ба муҳосираҳо, чандин ҷангҳо ва муборизаҳои сиёсиву геополитикӣ дохил шуда, нақши аввалинҷиҳатро дар ҳифзи ҳудуд, ҳифзи мардум ва таъмини амнияти гардиши тиҷорат дар Зарафшон иҷро намудааст.

Дар ҳуҷҷатҳои Қалъаи Муғ бо номи Мадм зикр шудааст. Харобаҳо аз сабаби дар паҳлуи қалъаи Ҳисори Мадм ҷойгир будан, Гарданаи Ҳисор ном гирифтаанд. Гарданаи Ҳисор аз ду бахш — қаср ва хонаҳои иқоматии аҳли деҳа иборат аст. Қаср дар болои бунёди дузинадор сохта шуда, аз биноҳои дуқабата иборат буд. Дар қабати якум қаср (64 м2), маъбади оташ ва хонаҳои иқоматӣ ҷой доштанд. Қабати болои қаср хароб шуда, утоқҳои он боқӣ намондаанд. Деворҳои қаср ва хонаҳои иқоматӣ аз похса ва хишти хом сохта шудаанд. Толор чор сутун ва пӯшиши ҳамвор дошт. Деворҳои толор ва маъбад бо нақшҳо оро ёфта буданд. Атрофи девори толор бо суфаҳо иҳота шуда буд. Дар суфаи марказии Гарданаи Ҳисор тахти кадхудо боқӣ мондааст. Дар зинаи поёнии ҳавлӣ ва утоқҳои хоҷагӣ, ҳаммом ва ҷойи зисти хизматгорон вуҷуд дошт. Дар зинаи боло дари даромади толор ва утоқҳои пешайвони сутундор ҷой доштанд. Қасрро девор ва дарвоза аз хонаҳои иқоматӣ ҷудо мекард. Кулбаҳои кишоварзон дар Гарданаи Ҳисор аз як хонаи калон иборат буда, ба қисмҳо тақсим мешуд. Дар байни хонаҳои истиқоматӣ суфа барои зиндагӣ ва хоб вуҷуд дошт. Як бахши Гарданаи Ҳисор ба ҷарӣ фурӯ рафтааст. Дар Гарданаи Ҳисор ду маъбади оташ вуҷуд дошт. Хонаҳои деҳа аз санг ва хишти хом сохта шуда, дар ибтидои садаи VIII тақр. 30-35 оила дар он зиндагӣ мекарданд. Гарданаи Ҳисор аз самти шарқу шимол бо ҷарӣ ва аз ҷанубу ғарб бо девори ҳимоявии дорои тиркашҳо иҳота мешуд. Гарданаи Ҳисор дарвоза дошт, ки он аз ду қабат иборат буд. Сокинони Гарданаи Ҳисор ба кишоварзӣ, чорводорӣ, ҳунармандӣ, кулолӣ, бофандагӣ ва оҳангарӣ машғул буданд. Гарданаи Ҳисор аз садаи VIII маркази Бутамон, солҳои 716—722 қароргоҳи Утт — валиаҳди Деваштич буд. Соли 722 ҳангоми задухӯрд бо арабҳо хароб шуд. Дар натиҷаи ҳафриётҳои бостоншиносӣ (1964-66 ва 1971) аз Гарданаи Ҳисор деги биринҷӣ, зарфҳои сафолӣ, корд, пайконҳо, тангаҳо, асбобҳои ороишӣ, чӯбҳои кандакории нимсӯхта ва ғ. ёфт шудаанд.

Қалъаи Гардани Ҳисор, дар минтақае стратегӣ дар ҳудуди Мадм, яке аз пойгоҳҳои муҳимтарини мудофиавӣ будааст. Ин қалъа ҳамчун паноҳгоҳи Деваштич дар муқовимат бо ҳуҷумҳои арабҳо хизмат кардааст. Аз ин пойгоҳ Деваштич ва ёронаш бо иртибот ба дигар минтақаҳо бошад, нақшаҳои муқобилат ва ҳароҷоти мудофиавиро ба тартиб даровардаанд.

Қалъаи Гардани Ҳисор бо сохторҳои сангии пойдор, деворҳои баланди фарогир, нуқтаҳои назоратӣ барои назорати роҳ ва имкони нигоҳдории захираҳо эътироф шудааст. Ба гуфтаи ҳодисаҳои таърихӣ, ин қаср ба мардум умед ва пайвасти барқароршавӣ медиҳад.

Ёдгориҳои таърихие, ки дар Мадм ва атрофаш ёфт шудаанд ва ё дар санадҳои хаттӣ ва шифоҳии мардумӣ зикр мешаванд, чунинанд:

Осори сангнавиштаҳо, асбобҳои рӯзгор, қолинҳо ё парчахо бо нақшаҳои суннатӣ, зарфу воситаҳои маъмули рӯзгор;

Ҷойномҳои суғдиён — Амсои боло, Амсои поён, Кандик, Порбоғ ва дигар мавзеъҳо, ки номи онҳо аз забони қадимӣ ва унсурҳои табиӣ гирифта шудаанд;

Анъанаҳои фарҳангӣ, ки дар замири мардум ба унсурҳои тамаддунӣ ва маърифатӣ пайванди устувор доранд: гузоштани шамъ дар ҷойҳои муқаддас, дуд кардани испанд дар остона ва дигар маросимҳои рамзӣ;

Қалъаву рустагардиҳо, деворҳои сангӣ, қисмҳои обёрӣ ё каналҳои қадимӣ, ки нишонаҳои марҳилаҳои гуногуни таърихро дар худ ҳифз кардаанд.

Ин ёдгориҳо ва унсурҳои фарҳангӣ барои таҳқиқгарони таърих, бостоншиносӣ ва фарҳангшиносӣ манбаи бебаҳоянд.

Бо ба даст омадани Истиқлоли давлатӣ, деҳаи Мадм ба марҳилаи нави рушд ва эҳёи фарҳангӣ даромад:

Сохтмони роҳҳои хубтар, мактабҳои муосир, марказҳои тиббӣ, барқрасонӣ ва обрасонӣ то шимоли деҳаҳо;

Мадм — ин бештар аз як деҳа аст. Он гаҳвораи таърихӣ, маркази фарҳангӣ ва маърифатӣ ва намунаи муқовимати миллӣ мебошад. Табии аҷиб, анъанаҳои қадима, олимони маҳаллӣ ва ёдгориҳои таърихӣ ҳама якҷо тасвири як диёри дорои ҳусни фарҳангӣ ва маърифатиро мебошад. Имрӯз бо эҳёи мерос, дастгирии илм ва фарҳанг, Мадм метавонад нақши барҷаста дар таърих ва ояндаи фарҳангиву сайёҳии Тоҷикистон бозад.

Шамсиддин Халифаев, рӯзноманигор