Варзи Манор: Қалби зиндаи кӯҳистон дар оинаи таърих

Деҳаи Варзи Манор, яке аз қадимтарин ва ободтарин деҳоти ноҳияи Айнӣ, бо таърихи бой, табиати нотакрор ва нақши муҳимаш дар зиндагии мардуми Кӯҳистон, сазовори таҳқиқ ва омӯзиш аст. Тавассути “Рӯзномаи сафар”-и Мулло Абдураҳмони Мустаҷир, мо тасвири равшане аз ҳаёти иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва табиии ин минтақаи кӯҳистон ба даст меорем. Ин мақола кӯшише аст барои баррасии ҳамаҷонибаи Варзи Манор дар заминаи таърихӣ ва иҷтимоӣ.

Ҷойгоҳ ва муҳити ҷуғрофӣ

Варзи Манор дар миёни ду кӯҳи васеъ дар мавзеи ҳамвор ҷой гирифта, аз нигоҳи ҷуғрофӣ мавқеи мусоид дорад. Мувофиқи мушоҳидаҳои Мустаҷир, ин деҳа дар байни кӯҳҳои баланд ва наздик ба соҳили дарёи Зарафшон воқеъ аст. Роҳи пайвасткунандаи он ба дигар деҳаҳо, махсусан ба Хушекат ва Кӯҳрӯд, пурпечутоб ва хатарнок будааст.

Мавзеъҳои атрофи деҳа, аз ҷумла Кӯҳи Болхашаб, Кӯҳи Шобут, Кӯҳи Сӯхта, инчунин Дашти Варз ва Тангӣ, нишон медиҳанд, ки Варзи Манор дар муҳити пур аз захираҳои табиӣ ва шароити кӯҳистонии мутанаввӣ ҷойгир аст. Ҳодисаи заминларза ва фаромадани кӯҳпора дар соли 1964, ки маҷрои дарёро баст ва кӯле муваққатӣ офарид, нишон аз ноустувории зилзилаии минтақа низ медиҳад.

Шуғли мардум ва иқтисодиёти деҳа

Тибқи навиштаи Мустаҷир, сокинони Варзи Манор ба деҳқонӣ, боғдорӣ ва чорводорӣ машғул буданд. Ҳар хоҷагӣ ғалларо барои эҳтиёҷоти хеш кишт карда, биринҷ ва дигар ғалларо аз водиҳо меовард. Аз зироатҳои асосӣ метавон ҷав, гандум, мош, зағир, боқило, арзан ва ҷуворӣ (ҷавҳарӣ)-ро ном бурд. Аз сабзавот бошад, каду, шалғам, пиёз, сабзӣ, тарбуз ва харбуза маъмул будааст.

Кӯҳистон аз қадим бо боғҳои зардолу, себ, чормағз, олуча, тут ва биҳӣ машҳур буда, дарахтони бештамар монанди бед, сафедор ва сада барои масолеҳи сохтмонӣ истифода мешуданд. Як қисми маҳсули боғ ва чорво дар бозорҳои Шаҳрисабз, Хуҷанд, Самарқанд ва дигар шаҳрҳо фурӯхта мешуд.

Чорвои хонагӣ аз гӯсфанд, гов, буз, асп ва хар иборат буд. Меъёри бойигарӣ дар минтақа чунин буд: ҳар кӣ беш аз сад сар гӯсфанд ва чанд аспу гов медошт, бой ҳисоб мешуд.

Ҳунар ва пешаҳои мардумӣ

Дар Варзи Манор ва атрофи он, якчанд ҳунарҳои суннатии мардуми кӯҳистон рушд ёфта буданд. Ба навиштаи Мустаҷир, дар деҳаҳо касбҳое чун бофандагӣ, намадмолӣ, дуредгарӣ, табақтарошӣ, оҳангарӣ ва кулолгарӣ вуҷуд доштанд.

Аз хусусиятҳои хоси деҳаи Варзи Манор, машғул будани як қисми аҳолӣ ба заршӯӣ (тилошӯӣ), истеҳсоли зок ва навшодир мебошад. Ин нишон медиҳад, ки захираҳои маъдании минтақа, бахусус ангишт ва маъданҳои дигар, ба таври суннатӣ истифода мешуданд.

Дар баъзе мавридҳо мардуми минтақа ба шикор, баққолӣ (фурӯши молҳои рӯзгор) ва пиллапарварӣ низ машғул буданд. Ҳамаи ин пешаҳо нишонгари иқтидори иқтисодӣ ва фарҳангии дохилӣ буданд, ки ба маром пеш мерафтанд.

Қӯрғони Варзи Манор: ёдгории таърихӣ

Яке аз муҳимтарин нуқтаҳои таърихии деҳа Қӯрғони Варзи Манор аст, ки ба гуфтаи Мустаҷир, дар маркази деҳа ва болои кӯҳ сохта шуда буд. Ин қалъаи сангин, ки эҳтимол дар асри XIX бо амри амири Бухоро сохта шудааст, ба ҳайси маркази идорӣ ва ҳарбӣ хизмат мекардааст. Мутаассифона, дар даҳаҳои охир бо бетаваҷҷуҳии иддае аз афрод, ин ёдгории таърихӣ нобуд гашта, дигар танҳо ба як хотира табдил ёфтааст.

Табиати бой ва гуногунии биологӣ

Варзи Манор ва Кӯҳистони атроф дорои табиати бой ва набототи гуногун аст. Дар ҷангалҳои минтақа дарахтони худрӯй чун арча, заранг, зирк, мушша, гулхор, фарк, мешвок ва ангат мерӯянд. Бисёре аз инҳо хусусияти шифобахш дошта, дар тибби мардумӣ истифода мешуданд.

Олами ҳайвонот низ рангоранг буд. Аз ҳайвоноти ваҳшӣ гург, хирс, оҳу, рӯбоҳ, хук, заргӯш, паланг, сияҳгӯш, ва аз парандаҳо уқоб, кабк, булбул, мурғи ҳилол, каргас, зоғ, похтак ва дигарон зикр мешаванд. Дар обҳои минтақа моҳиҳои бисёр ва хуб мавҷуд буданд.

Урфу одат, идора ва муносибатҳои иҷтимоӣ

Мулло Мустаҷир инчунин аз урфу одат ва муносибатҳои иҷтимоии мардуми Варзи Манор маълумот медиҳад. Мардум андоз медоданд, вале аз чарогоҳҳои давлатӣ истифода карда метавонистанд. Бойҳо вазифаи хайрхоҳӣ доштанд — меҳмонхонаҳо ва хайрияҳои ройгон ташкил медоданд, аммо ҳеҷ кас сарою меҳмонхонаи пулакӣ надошт. Таомулҳои мардум дар асоси меҳнат, таҳаммул ва ҳамкории ҷамъиятӣ ташаккул ёфта буд.

Хулоса, Варзи Манор — танҳо як деҳа дар ҷуғрофиёи Тоҷикистон нест. Ин як гули фарҳангӣ, як қалъаи таърихӣ ва як намунаи зиндаи зиндагии кӯҳистон аст. Аз ҳаёти рӯзмарраи деҳқон то ҳунари заршӯӣ, аз боғдорӣ то меҳмоннавозии анъанавӣ — ҳама нишонаҳои фарҳанги ғании мардумии тоҷикон дар ин деҳа дида мешавад.

Таърихи Варзи Манор на танҳо бояд барои сокинонаш, балки барои кулли миллат аҳамияти таърихӣ ва омӯзишӣ дошта бошад. Он чи ки Мустаҷир навишт, имрӯз дарси ибрат ва заминаест барои нигоҳ доштан, зинда кардан ва эҳтиром гузоштан ба мероси маънавии гузаштагон.

Варзи Манор дар 35 соли охир

Бо оғоз ва пойдории стиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва таҳкими сулҳу ваҳдати миллӣ, Варзи Манор низ ба саҳифаи нави зиндагӣ қадам ниҳод. Дар тӯли 35 соли охир, махсусан дар замони истиқлол, деҳа шоҳиди инқилоби воқеӣ дар соҳаи ободонӣ, инфрасохтор ва рушди иҷтимоӣ гардид.

Агар дар гузашта деҳа бо роҳҳои душворгузар ва шароити душвори зиндагӣ шинохта мешуд, имрӯз он ба як маҳалли зебо ва бо тамоми заруратҳои зиндагии муосир муҷаҳҳаз табдил ёфтааст. Аз ҷумла:

* Роҳҳо сангфарш ва мумфарш шуданд, деҳаро бо дигар деҳаҳо пайванд дода, ҳамлу нақлро осон карданд;

* Мактаби замонавӣ, беморхона, маркази фарҳанг, боғчаи кӯдакон, варзишгоҳ, маркази хизматрасонӣ ва дигар иншооти муҳими иҷтимоӣ бунёд гардиданд;

* Нигоҳдории оби ошомиданӣ, инфрасохтори барқ, хизматрасонии тиббӣ ва маориф дар сатҳи нав ба роҳ монда шуданд;

* Мардуми диёр дар амри ҳафри қубурҳои обрасонӣ, сохтмони манзилҳо, таъмиру таҷдиди роҳҳо, гулкорӣ ва ободонии кӯчаҳо фаъолона саҳм мегиранд;

* Ҳамасола дар доираи Барномаи давлатии рушди деҳот чандин лоиҳаҳои хурду бузург амалӣ мешаванд.

Афзоиши шумораи ҷавонони таҳсилдида, дастрасии мардум ба интернет ва технологияҳои муосир, инчунин рӯ овардани аҳолӣ ба сайёҳии дохилӣ ва ҳунарҳои мардумӣ нишондиҳандаи пешрафти фарҳангии деҳа мебошад.

Имрӯз Варзи Манор ҳамчун намунаи як деҳаи пешрафтаи кӯҳистон ба дигар деҳот илҳом мебахшад. Ин ҳама дастовардҳо натиҷаи сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат, дастгирии Ҳукумати ҷумҳурӣ ва саҳми бевоситаи худи мардум мебошад.

Шамсиддин Халифаев, рӯзноманигор