Деҳаи Утоғар — аз Панҷ то Истиқлол

Ниҳоди таърих

Деҳаи Утоғар яке аз куҳантарин масканҳои мардуми тоҷик дар водии Зарафшон ба шумор меравад. Номи он, тибқи пажӯҳишҳои забоншиносон, реша дар забони суғдӣ дорад ва маънояш «пушти кӯҳ» ё «ҷойи он сӯи қаторкӯҳ» мебошад. Ин маъно ба ҷойгиршавии ҷуғрофии деҳа, ки дар байни доманаҳои баландкӯҳ ва ҷӯйборҳои зебо воқеъ аст, тамоман мувофиқ меояд.

Аввалин ишораи хаттӣ ба Утоғар дар «Муҷмуаи мугских документов» — санадҳои асри VIII ёд шудааст, ки ба давраи ҳукмронии Деваштич, ҳокими суғдии Панҷ, мансубанд. Дар ин санадҳо фрамандар Ават (фармондеҳи идорӣ) ҳамчун идоракунандаи Утоғар зикр мегардад. Ин далел нишон медиҳад, ки деҳа ҳанӯз дар аҳди давлатдории суғдиён ва ҳукмронии Панҷ як воҳиди идории муҳим будааст

Аз рӯи тадқиқоти таърихнигорон, пас аз суқути давлатдории Панҷ ва ворид шудани сарзамини Зарафшон ба ҳайати аморати Бухоро, Утоғар то дергоҳ яке аз мавзеъҳои зист ва тиҷорати мардуми кӯҳистон бо Фалғар ва Бухоро будааст. Дар асри XIX деҳа ба ҳайати бекнишини Фалғар дохил мешуд ва бо номи “Утогар” дар матбуоти русии солҳои 1870–1876 (аз ҷумла дар “Туркестанские ведомости”) сабт гардидааст.

Урфу одат ва зиндагии мардум

Мардумони Утоғар аз азал бо хислати меҳнатдӯстӣ, ростқавлӣ ва вафодорӣ ба анъанаҳои миллӣ маъруфанд. Тӯйу маросимҳо, ҷашну идҳо ва расму русуми зиндагӣ дар ин деҳа то имрӯз рангу рӯҳи мардумиро нигоҳ доштааст.

Наврӯз дар Утоғар аз қадимтарин ҷашнҳои мардумӣ ба шумор меравад. Сокинон аз рӯзҳои пешин ба тозагӣ, сабзкорӣ ва ободонии ҳавлӣ аҳамияти калон медиҳанд. Дар рӯзи Наврӯз ҷавонон бозии чавгон, бузкашӣ, сангбардорӣ ва қувваозмоӣ анҷом медиҳанд. Занон бошад, бо пӯхтани таомҳои суннатӣ — самбӯсаи гиёҳӣ, суманак ва ҷурғотполо мизҳоро меороянд.

Дар мавсими тӯйи арӯсӣ, расм аст, ки домодро “ба сари об” мебаранд — маросиме, ки рамзи покӣ ва шурӯи зиндагии нав аст. Мардум то ҳол ҳангоми таваллуди кӯдак, шиносоиҳо ва сафари ҳаҷ маросимҳои мардумиро бо ҳамон садоқат ба анъанаҳои ниёгон баргузор мекунанд.

Кишоварзӣ ва чорводорӣ

Аз замонҳои қадим Утоғар деҳаи кишоварзон ва чорводорон будааст. Ҳанӯз дар давраи Фалғар ва баъдтар дар аҳди аморати Бухоро, заминҳои ин маҳал бо зироати гандум, ҷав, нахуд ва полезиҳо машҳур буданд.

Мардум аз оби чашмаҳои кӯҳӣ ва ҷӯйҳои табиӣ барои обёрӣ истифода мебурданд. Дар доманакӯҳҳои сабз чорвои майда ва калон — гӯсфанд, буз ва говро нигоҳубин мекарданд. То имрӯз ҳам чорводорӣ ва боғдорӣ яке аз сарчашмаҳои асосии даромади аҳолии деҳа аст.

Дар давраи Шӯравӣ дар Утоғар як қатор хоҷагиҳои ҷамъиятӣ ташкил ёфта буданд. Меҳнатдӯстони деҳа, аз ҷумла шахсиятҳои маъруф мисли Муродов Нурулло Боймуродович, бо заҳмат ва покнафсӣ номи худро дар таърихи меҳнати водӣ сабт намуданд.

Ҳунарҳои мардумӣ

Ҳунарҳои мардумӣ дар Утоғар аз насл ба насл гузаштаанд. Занон бештар ба дӯзандагӣ, қолинбофӣ, тоқидӯзӣ ва гаҳворасозӣ машғул буданд. Мардон бошад, ҳунари сангтарошӣ ва асбобсозӣ доштанд. Дар гузашта гаҳвораҳои бо ҳунари дастӣ сохташудаи утоғариён дар бозорҳои Айнӣ ва Панҷакент маъруф буданд.

Рушди деҳа дар даврони Истиқлол

Бо фарорасии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, симои деҳаи Утоғар низ тағйир ёфт. Сохтмони роҳ, таъмири мактаб, бунёди нуқтаҳои хизматрасонӣ ва таъмини аҳолӣ бо нерӯи барқ аз дастовардҳои ин давра маҳсуб меёбанд.

Имрӯз деҳа бо роҳҳои сангфарш ба маркази ҷамоат — Шамтуч ва ба маркази ноҳия — Айнӣ пайваст аст. Сокинон асосан бо боғдорӣ, чорводорӣ ва кишти маҳсулоти кишоварзӣ машғуланд. Дар солҳои охир як қатор ҷавонони деҳа соҳиби таҳсилоти олӣ гардида, дар сохторҳои давлатӣ ва хусусӣ фаъолият доранд.

Ҳамчунин, ташкили хоҷагиҳои деҳқонӣ ба рушди иқтисодии деҳа мусоидат кард. Маҳсулоти кишоварзии Утоғар — себ, зардолу, ангур ва гандуми баландсифат — дар бозорҳои ноҳия ва вилоят харидорони зиёд доранд.

Утоғар имрӯз

Имрӯз Утоғар деҳаи ором, сабз ва пур аз умед аст. Мардум бо меҳнати ҳалол рӯз мегузаронанд, кӯдакон дар мактаби замонавӣ таҳсил мекунанд, ва дар айёми баҳору тобистон ҳаво бо бӯи гулҳои кӯҳӣ ва садои рӯдхона пур мешавад.

Бо вуҷуди дурӣ аз марказҳои бузург, мардуми Утоғар бо ҷаҳонбинии васеъ ва меҳру муҳаббат ба Ватан зиндагӣ доранд.

Дар воқеъ, Утоғар на танҳо як деҳа, балки як пора таърихи зиндаи Зарафшон, як ниҳоди фарҳангии Панҷ ва нишонаи устувории тоҷикон дар домани кӯҳистон аст.

Шамсиддин Халифаев, рӯзноманигор