Дар паҳнои Тоҷикистон водиҳои зиёде мавҷуданд, ки ҳар кадом саҳифае аз таърихи давлатдории тоҷиконро дар худ ҳифз кардаанд. Аммо дар миёни онҳо водии Яғноб ҷойгоҳи хос дорад. Ин сарзамини куҳанбунёд, ки дар ноҳияи Айнӣ воқеъ аст, на танҳо бо манзараҳои зебои табиӣ, балки бо забон, фарҳанг ва суннатҳои қадимаи худ маъруф гаштааст.
Яғнобро метавон осорхонаи зиндаи таъриху забоншиносӣ номид. Дар ин ҷо то имрӯз забоне мавҷуд аст, ки решаҳои он ба ҳазорсолаҳое мерасад, ки дар сарзамини Суғд забони суғдӣ — яке аз забонҳои давлатӣ ва фарҳангии Осиёи Миёна ривоҷ дошт.
Ҷуғрофия ва хусусияти табиӣ
Водии Яғноб дар баландиҳои байни қаторкӯҳҳои Зарафшон ҷой гирифта, аз манзараҳои беназир ва иқлими кӯҳӣ бархӯрдор аст. Дарозии водӣ тақрибан 60 километр буда, аз шарқ ба ғарб тӯл мекашад. Рӯди Яғноб, ки аз пиряхҳои Фон ва Масчо мегузарад, тамоми дараро аз миён мебурад ва ба Зарафшон мерезад.
Шароити кӯҳӣ, роҳҳои душворгузар ва иқлими сард боис шудаанд, ки Яғноб қариб аз таъсири мустақими тамаддуни шаҳрӣ дур бимонад. Маҳз ҳамин ҷудоӣ сабаб гардид, ки фарҳанг ва забони қадимии он бе тағйир то замони мо расад.
Яғнобиён — ворисони мустақими суғдиён
Аз рӯи далелҳои таърихӣ ва забоншиносӣ, мардуми Яғноб насли боқимондаи суғдиёни қадим ба шумор мераванд. Пас аз фурӯпошии давлати Суғд дар асрҳои миёнаи аввал, қисми зиёди аҳолии он ба кӯҳистон паноҳ бурда, дар дараҳои дурдаст, аз ҷумла Яғноб, муқимӣ шуданд.
Ҳамин тавр, забон, урфу одат ва ҷаҳонбинии суғдӣ дар ин ҷо то имрӯз нигоҳ дошта шуд.
Забони яғнобӣ — ёдгори зиндаи суғдӣ
Забони яғнобӣ яке аз нодиртарин забонҳои зиндаи эронӣ ба шумор меравад. Олимони ҷаҳон онро вориси мустақими забони суғдӣ медонанд. Бо вуҷуди таъсири забони тоҷикӣ, яғнобӣ сохтори грамматикӣ ва фонетикаи хоси худро ҳифз кардааст.
Профессор В.А. Лившитс онро “мераси зиндаи Суғд” номида, академик Б. Ғафуров таъкид кардааст, ки “ҳифзи забони яғнобӣ маънои ҳифзи як порчаи зиндаи таърихи миллати тоҷикро дорад”.
Дар солҳои охир пажӯҳишҳои олимони тоҷик ва хориҷӣ — аз ҷумла Муҳаммадҷон Шукуров, Гулназар Келди ва пажӯҳишгарони Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ — ба омӯзиши луғавӣ, грамматикӣ ва фарҳангии ин забон бахшида шудаанд.
Фарҳанг, анъана ва рӯзгори яғнобиён
Сокинони Яғноб бо фарҳанги хоси худ машҳуранд. Онҳо то имрӯз либосҳои анъанавии пашмӣ, тоқию ҷомаҳои кӯҳанро истифода мебаранд. Меҳмоннавозӣ, ростқавлӣ ва дӯстдории меҳнат аз вижагиҳои онҳо ба шумор меравад.
Иди “Баҳорӣ”, “Меҳргон”, оинҳои кишту дарав, сурудҳои маросимӣ ва афсонаҳои кӯҳан — ҳамаи ин аз умқи таърих омада, то имрӯз зиндаанд.
Мусиқии яғнобӣ низ ранги қадимӣ дорад: асбобҳои мусиқии онҳо монанди дутор, най ва рубоб бо услуби суғдии асримиёнагӣ ҳаммонанданд. Дар оилаҳо ҳикояҳои мардумӣ ва ривоятҳо аз насл ба насл мегузаранд.
Бозсозӣ ва муҳоҷирати аҳолӣ
Дар солҳои 1970–1980 бо сабаби сиёсати кӯчонидани аҳолӣ, қисми зиёди сокинони Яғноб ба водии Зарафшон (махсусан ба Файзобод ва Зарафшан) кӯчонида шуданд. Ин амал боиси суст шудани ҳаёти суннатӣ гардид. Аммо як қисми аҳолӣ дубора ба зодгоҳи худ баргашт ва имрӯзҳо кӯшиши эҳёи деҳаҳои таърихӣ идома дорад.
Бо дастгирии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ЮНЕСКО, солҳои охир барномаҳои тадқиқоти илмӣ, сайёҳии фарҳангӣ ва эҳёи забони яғнобӣ роҳандозӣ шудаанд.
Боғи табиии “Яғноб” — иқдоми миллӣ барои ҳифз
Ҳукумати кишвар бо ҳадафи ҳифзи табиат ва мероси фарҳангӣ таъсиси Боғи табиии “Яғноб”-ро дар назар дорад. Ин боғ на танҳо барои муҳофизати табиати водӣ, балки барои ҳифзи фарҳанги маънавии мардумони он низ аҳамияти миллӣ дорад.
Тибқи нақша, боғ маркази омӯзиши забон, этнография, таърих ва сайёҳии илмӣ мегардад, ки метавонад ҳам олимон ва ҳам сайёҳони дохиливу хориҷиро ҷалб намояд.
Арзиши илмӣ ва фарҳангии Яғноб
Яғнобро метавон як маркази зиндаи таърих, забон ва фарҳанг номид. Дар ҳеҷ гӯшаи дигари Осиёи Марказӣ чунин намунаи зиндаи забони суғдӣ ва анъанаҳои асримиёнагӣ боқӣ намондааст. Барои олимон, омӯзгорон ва фарҳангдӯстони тоҷик омӯзиши Яғноб имкони бозёфти решаҳои миллати тоҷикро фароҳам меорад.
Ба гуфти олимон, “агар Рӯдакӣ пояи адабиёти тоҷик бошад, Яғноб решаи забонӣ ва фарҳангии ӯст”.
Хулоса ва даъват ба ҳифз
Яғноб — на танҳо як водӣ, балки як рамзи ҳувияти миллӣ аст. Ҳифзи забони яғнобӣ, анъана ва таърихи он — вазифаи ҳар як фарди фарҳангдӯсти тоҷик мебошад.
Имрӯз, ки ҷаҳонишавӣ фарҳангҳоро ба ҳам омехта мекунад, танҳо тавассути ҳифзи чунин минтақаҳои нодир метавон решаҳои таърихии миллати худро пос дошт.
Яғноб ба ҷаҳониён нишон медиҳад, ки миллати тоҷик чӣ гуна тавонист дар миёни тӯфонҳои таърих забон, фарҳанг ва худшиносии миллии худро нигоҳ дорад
Яғноб аз бунбасти коммуникатсионӣ раҳо шуд
Яғноб то чанд даҳсолаи пеш дар як бунбасти коммуникатсионӣ қарор дошт. Ҷоғрофияи кӯҳӣ, роҳҳои душворгузар ва дурии водӣ аз марказҳои ноҳия ва шаҳрҳо сабаб гашта буданд, ки аҳолӣ дар иртибот бо ҷаҳон берунӣ маҳдуд монад. Ин ҳолат на танҳо рушди иқтисодӣ ва иҷтимоиро маҳдуд мекард, балки таъсири манфӣ ба забон ва фарҳанги нодири маҳаллӣ низ дошт.
Дар ин замина, ҳифзи анъана ва забони яғнобӣ то ҳадде осон шуд, зеро таъсири беруна хеле кам буд. Аммо, бунбасти коммуникатсионӣ инчунин мушкилот ҳам дошт: камбуди воситаҳои иҷтимоӣ, дастрасӣ ба омӯзиш ва саломатӣ, маҳдудияти интиқоли молу маҳсулот ва маҳдудияти иртибот бо олимон ва фарҳангдӯстони хориҷӣ.
Қадамҳои бартарафсозии бунбаст
Дар солҳои охир бо дастгирии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва шарикони байналмилалӣ, Яғноб ба тадриҷ аз изоляция ва бунбаст раҳо шуд. Ин раванд ба чанд самт равона гардидааст:
1. Инфраструктураи нақлиётӣ ва коммуникатсионӣ:
Роҳҳои кӯҳиро таъмир ва васеъ намуданд, ки ҳаракати сокинон ва сайёҳон осонтар шуд.
Шабакаҳои мобилӣ ва интернетӣ ҷорӣ гаштанд, ки аҳолӣ ба иттилооти хориҷӣ ва имкониятҳои омӯзишӣ дастрасӣ пайдо кард.
2. Муносибатҳои иҷтимоӣ ва тиҷоратӣ:
Марказҳои ноҳия ва шаҳру деҳот бо Яғноб иртиботи мустақим пайдо карданд.
Савдои маҳаллӣ ва маҳсулоти анъанавӣ ба бозорҳои шаҳрӣ ворид гардид.
3. Тадқиқот ва омӯзиш:
Олимон ва пажӯҳишгарони тоҷик ва хориҷӣ ба Яғноб ворид шуданд, таҷриба ва маълумот ҷамъоварӣ карданд.
Ин раванд ба эҳёи забон ва фарҳанги нодири яғнобӣ, инчунин ба таҳияи барномаҳои омӯзишӣ мусоидат кард.
4. Сайёҳӣ ва фарҳанг:
Водии Яғноб ба як макони ҷалбкунандаи сайёҳон ва муҳаққиқон табдил ёфт.
Иқдоми боғҳои фарҳангӣ ва эко-туризм ба равандҳои коммуникатсионӣ нерӯ бахшид.
Пайдоиши имкониятҳои нав
Ҳамзамон бо раҳоӣ аз бунбаст, Яғноб ба дидгоҳи глобалӣ ва минтақавӣ ворид гардид:
Ҷавонон имконият пайдо карданд, ки бо ҷаҳон иртибот дошта, дониш ва малакаҳои нав омӯзанд.
Забон ва фарҳанги яғнобӣ ба таври зинда дар муҳокимаҳо, китобҳо, матбуот ва интернет шунида мешавад.
Муносибатҳои иқтисодӣ бо минтақаҳои наздик ба рушди иҷтимоӣ ва иқтисодӣ таъсири мусбат гузошт.
Аҳамияти раҳоӣ аз бунбаст
Раҳоии Яғноб аз изоляция маънои онро дорад, ки ин водӣ аз як қутти зиндагонии маҳдуд ва маҳрумшуда ба як минтақаи бо табиат ва фарҳанг маъруф табдил ёфт. Ин раванд на танҳо имкониятҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва илмиро фароҳам овард, балки ба забон ва фарҳанги нодир таҳаввул ва эҳё дод.
Ҳамин тавр, Яғноб имрӯз на танҳо мероси таърихӣ ва фарҳангӣ, балки намунаи раҳоӣ ва ҳамоҳангӣ бо ҷаҳони муосир ба шумор меравад. Ин водӣ нишон дод, ки ҳатто минтақаҳои дур аз марказҳои шаҳр ва дорои роҳҳои душворгузар метавонанд бо стратегияҳои дуруст ва дастгирии давлатӣ ба фазои глобалӣ ворид шаванд.
Шамсиддин Халифаев, рӯзноманигор
и ещё 9
